Instytut Historyczny UW
24 września 2008 r.
Autorką pomysłu nowej formuły spotkań naukowych organizowanych przez Zespół Badawczy Historii Społecznej XIX i XX wieku jest dr hab., prof. UW Grażyna Szelągowska. Naszą intencją było odejście od rutyny konferencji naukowych, przeładowanych referatami, które odnoszą się niekiedy do spraw bardzo szczegółowych i tak naprawdę dobrze znanych wyłącznie ich autorom. Pragnęliśmy też przeznaczyć możliwie dużo czasu na dyskusję, w której wzięłaby udział jak największa liczba uczestników. Oczywiście wymaga to przyjęcia stosunkowo szerokiego zakresu wiodących tematów, do których siłą rzeczy wracają badacze historii społecznej. Pojawiają się one w spuściźnie naukowej prof. Anny Żarnowskiej, której pamięć pragnęlibyśmy uczcić. Są to między innymi zagadnienia struktur społecznych i ich przemian, szeroko rozumianej modernizacji, kultury życia codziennego i czasu wolnego, społecznej pozycji kobiet, jej transformacji i kulturowych uwarunkowań w perspektywie gender studies i w innych ujęciach, mechanizmów tworzenia się i funkcjonowania ruchów społecznych i stowarzyszeń itd.
Taka koncepcja spotkań naukowych powinna sprzyjać aktywnej obecności przybyszów spoza wąsko traktowanego „cechu” historyków – a więc socjologów, etnologów i antropologów kultury, znawców literatury i sztuki, z którymi profesor Żarnowska chętnie i owocnie współpracowała, kierując przez wiele lat zespołowymi projektami badawczymi.
Seminaria im. Anny Żarnowskiej pragniemy organizować w Instytucie Historycznym UW co najmniej raz w roku. W pierwszej części każdego z nich przewidujemy wystąpienia doświadczonych badaczy, poświęcone o ile to możliwe zagadnieniom teoretycznym, źródłoznawczym lub przeglądom historiografii. Miałyby one po części charakter wykładów przeznaczonych przede wszystkim dla doktorantów, chociaż sformułowane w nich wnioski byłyby również poddawane dyskusji. Część drugą chcemy poświęcić na prezentację dwóch-trzech konkretnych projektów badawczych (na ogół przyszłych prac doktorskich lub habilitacyjnych). Referentów prosimy o przedstawienie głównych założeń i tez, z pominięciem lub skrótowym tylko omówieniem wyników analizy źródeł. Naszym spotkaniom towarzyszyć też będzie projekcja filmów ukazujących realia życia społecznego, przemiany kulturowe, procesy adaptacji do modernizującego się świata, zbiorowe wobec indywidualne postawy wobec ekonomicznych, ideologicznych i politycznych uwarunkowań.
Jak wspomniano jednym z założeń jest nawiązanie do zainteresowań i prac badawczych Anny Żarnowskiej. Jako pierwszy z „wiodących tematów” wybraliśmy Miasto – przestrzeń i ludzie. Nie trzeba przekonywać o znaczeniu tej problematyki, uprawianej również przez geografów, demografów ,socjologów i ekonomistów, z którymi od dawna współpracują historycy, m.in. w ramach zasłużonej Komisji Historii Miast Komitetu Badań Historycznych PAN (Instytut Historyczny UW reprezentuje w niej profesor Maria Nietyksza).
W kręgu naszych zainteresowań znalazło się przede wszystkim miasto dziewiętnasto- i dwudziestowieczne, miasto doby industrializacji i postindustrialnej transformacji. Przypomnieć w tym miejscu wypada zwłaszcza o procesach modernizacyjnych przełomu XIX i XX wieku, z kryzysem i stopniowym zmierzchem dawnych elit i pojawianiem się nowych, zwiększeniem się społecznej (a i terytorialnej) ruchliwości i upowszechnieniem nowych wzorców kulturowych. Miejscem tych przemian, areną nowych zjawisk było właśnie miasto, przede wszystkim ośrodki wielkomiejskie, z rozwijającym się przemysłem, nowoczesnym handlem, sługami i komunikacją. Do kwestii tych nawiązywały liczne prace Anny Żarnowskiej, autorki studiów o robotnikach Warszawy i całego Królestwa Polskiego, artykułów o kulturze i życiu codziennym rodziny robotniczej, o adaptacji przybyszów ze wsi w środowisku miejskim. Mniej znane a warte lektury są jej wypowiedzi syntetyczne, jak np. referat Społeczne skutki uprzemysłowienia Warszawy 1865-1980, przygotowany wspólnie z M. Drozdowskim, H. Jędruszczakową i M. Nietykszą, a wygłoszony na X powszechnym Zjeździe Historyków Polskich w Lublinie w 1968 r. i opublikowany w pamiętniku tego zjazdu lub artykuł Robotnicy i miasto (w: Miasto i kultura polska doby przemysłowej, red. H. Imbs, t. II: Człowiek, Wrocław 1993, s. 61-74).
Warto również przypomnieć o pracach uczniów, o rozprawach magisterskich i doktorskich, które Anna Żarnowska inspirowała, czuwała nad ich powstawaniem, poprawiała je i - co tu dużo mówić - fragmentami po prostu redagowała. I one świadczą o jej własnych zainteresowaniach, a przy tym zawierają cząstkę i to niemałą, jej wiedzy i umiejętności. Oczywiście wiele rad i wskazówek, w tym całych improwizowanych wykładów wygłaszanych na seminariach, przepadło bezpowrotnie – lub pozostało tylko w ulotnej ludzkiej pamięci. Z prac publikowanych należy wymienić studia Andrzeja Stawarza o Żyrardowie, Andrzeja Tusińskiego o Radomiu, Marioli Siennickiej o rodzinie burżuazyjnej czy Agnieszki-Janiak-Jasińskiej o niedostrzeganej uprzednio przez historyków społeczeństwa zbiorowości pracowników handlu i niższych urzędników prywatnych, szybko powiększającej się na przełomie XIX i XX stulecia.
Program seminarium nie pretendował oczywiście do wyczerpania tytułowej problematyki. Jej nader szeroki zakres uwypuklił pierwszy z referatów, autorstwa Elżbiety Kaczyńskiej (Miasto w badaniach historyczno-socjologicznych: wyniki i wątpliwości). Kolejne wystąpienia - z wyjątkiem prezentowanej przez Aleksandra Łupienko koncepcji pracy doktorskiej o dziewiętnastowiecznej kamienicy warszawskiej – koncentrowały się wokół funkcjonowania miast i społeczności miejskich w krajach tzw. realnego socjalizmu po drugiej wojnie światowej. Do tej problematyki nawiązywał też pokaz filmowy komedii Skarb, z wprowadzeniem i komentarzem Grażyny Szelągowskiej.
