Kobieta: seksualność

Projekt

Opis

 

Kobieta - mężczyzna - małżeństwo: przemiany modeli i ról społecznych małżeństwa oraz jego alternatywy w XIX i XX wieku

 

Projekt badawczy sfinansowany ze środków MNiI (dziś MNiSW)
Czas trwania: 01.10.2001 - 30.09.2004
Kierownik projektu: prof. dr hab. Anna Żarnowska

 

W ramach niniejszego projektu przeprowadzona została szeroko zakrojona kwerenda źródłowa, skoncentrowana wokół dwóch grup zagadnień:

  1. modele małżeństwa i przemiany jego społecznej roli w XIX i XX w., ze szczególnym uwzględnieniem zmian pozycji społecznej i szans życiowych kobiety zamężnej,
  2. krytyka patriarchalnego modelu małżeństwa, przemiany pozycji społecznej kobiety niezamężnej i samotnej matki a także związków atopowych w szerokiej opinii społecznej.

Kwerendy

Opracowanie tej problematyki wymagało wykorzystania i rozwinięcia dorobku zagranicznych i krajowych studiów nad seksualnością jako zjawiskiem społeczno-kulturowym oraz gruntownego przeanalizowania dawniejszych i nowszych poglądów na temat seksualności i jej uwarunkowań. Kwerenda objęła m.in. akta stanu cywilnego odzwierciedlające realia doboru małżeńskiego, ze szczególnym uwzględnieniem małżeństw mieszanych, pomiędzy przedstawicielami różnych grup społecznych, wspólnot etnicznych i religijnych. W ramach przygotowań do studiów nad przemianami obyczajowymi w Polsce po II wojnie światowej oraz działaniami ówczesnych władz na rzecz kształtowania społecznych postaw wobec seksu, małżeństwa i rodziny, prowadzone kwerendy objęły również archiwalia wytworzone przez instytucje publiczne z czasów PRL (akta instytucji partyjnych, związków zawodowych i stowarzyszeń społecznych).

W trakcie poszukiwań bibliotecznych wykonawcy projektu skupili się na źródłach odzwierciedlających przeobrażenia świadomości społecznej, zwłaszcza dotyczące postaw wobec edukacji seksualnej i przygotowania do małżeństwa, pozycji kobiety w związkach małżeńskich oraz pozycji kobiety samotnej, a także związków nieformalnych. Analizą objęto m.in. poradniki medyczne, publikacje odnoszące się do wychowania dzieci i młodzieży oraz podręczniki szkolne z XIX i XX wieku. Obfitych materiałów dostarczyły również wybrane pamiętniki, wydawnictwa epistolografii i broszury publicystyczne. Stosunkowo najbardziej rozległa była jednak kwerenda w prasie codziennej i periodycznej, ze szczególnym uwzględnieniem periodyków przeznaczonych dla kobiet. Sięgnięto także sondażowo do form związanych z rozwojem kultury popularnej (rysunek satyryczny, grafika, dokumentacja filmowa), a także do utworów literatury pięknej wyrażających stan społecznej świadomości, odzwierciedlających, a niekiedy też inspirujących przemiany obyczajowe.

Dla pogłębienia studiów nad prostytucją i jej społeczną percepcją konieczne okazało się również wykorzystanie aktów prawnych oraz urzędowych materiałów archiwalnych (policyjnych i administracyjnych). Należne miejsce znalazły wreszcie materiały źródłowe prezentujące stanowisko hierarchii i wiernych różnych wyznań wobec zachowań i postaw związanych z manifestowaniem się seksualności w formach odbiegających od tradycyjnych.

Konferencje

We wrześniu 2002 r. przeprowadzono w IH UW konferencję naukową, poświęconą uwarunkowaniom kulturowym i wizerunkom seksualności jako elementom współokreślającym przemiany dróg doborów małżeńskich i modeli małżeństwa w XIX i XX wieku. Głównym założeniem było porównanie przebiegu tych procesów w różnych grupach i środowiskach społecznych doby przedrozbiorowej, okresu II RP i pierwszych dziesięcioleci po II wojnie światowej. Dążono również do ustalenia, jaki wpływ wywarły na nie postęp i popularyzacja osiągnięć nauki, oddziaływanie tradycji i doktryn politycznych.

Większość opracowań potwierdziła silną pozycję patriarchalnego modelu małżeństwa, który od drugiej połowy XIX wieku poddawany był krytyce ze strony różnych odłamów opinii publicznej, motywowanych zarówno przez nowe koncepcje ideowe, jak i ustalenia nauki oraz zmieniające się realia życia codziennego. Postulaty wychowania seksualnego, nawet w skromnym zakresie „uświadomienia”, z trudem torowały sobie drogę, a ich upowszechnienie natrafiało na liczne przeszkody, z reguły uzasadniane względami religijnymi. Tradycyjne wzorce małżeństwa ewaluowały jednak powoli (najszybciej w rodzinach inteligenckich) ku równouprawnieniu i partnerstwu. Istotne znaczenie miało uaktywnianie i wzrost szans na ekonomiczną samodzielność coraz liczniejszej grupy kobiet. Okresowe przyspieszenie tej ewolucji wiązało się z politycznymi, ekonomicznymi i społecznymi rezultatami I i II wojny światowej. W zakresie wychowania seksualnego stwierdzono redukcję obszarów tabu, której towarzyszyły nieodmiennie gorące dyskusje na ten temat. We wszystkich analizowanych grupach społecznych, wspólnotach religijnych i etnicznych nastąpiło zmniejszenie zakresu ingerencji w dobory małżeńskie zarówno rodziców i dalszych krewnych, jak i funkcjonujących w danej zbiorowości autorytetów moralnych.

W maju 2004 r. zorganizowano w IH UW drugą konferencję naukową, zatytułowaną "Samotność i związki nieformalne. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX".

Przedstawione na konferencji wyniki badań ujawniły trwałość przekonań przypisujących kobietom wyłącznie tradycyjne role społeczne żony, matki, gospodyni domowej. Wytworzonej w epoce industrialnej, gdy rodzinne i środowiskowe naciski na szybkie zamążpójście oraz przekonanie, że "staropanieństwo" jest czymś nienaturalnym i wstydliwym i nie może być kwestią dobrowolnego wyboru, stanowiły niemal powszechnie obowiązujący kanon poglądów. Istotnym czynnikiem jego trwałości było wspólne zarówno dla środowisk ziemiańskich i chłopskich, jak i mieszczańsko-burżuazyjnych dążenie do przekazania odziedziczonego majątku następnemu pokoleniu. Wzmacniało to przekonanie o głównej – prokreacyjnej funkcji kobiety, która powinna być pełniona w ramach związku uznawanego przez prawo i posiadającego sankcję religijną. Czynniki te oddziaływały w mniejszym zakresie w grupach robotników i inteligencji, zwłaszcza zaś w środowiskach intelektualistów i artystów, których znacząca część preferowała, a nawet propagowała postawy liberalne i permisywne oraz próbowała tworzyć nowe wzorce dróg życiowych kobiet i mężczyzn, wsparte niekiedy o świeckie systemy etyczne, mocno krytykowane przez tradycjonalistów. Wzorce te upowszechniały się szerzej w II połowie XIX wieku, ze względu na coraz liczniejsze przykłady kobiecych karier zawodowych, rozwój opieki społecznej, postępujący rozpad tradycyjnych społeczności lokalnych (kontrolujących i karcących tych członków, którzy wykraczają poza przyjęte zakazy i normy) oraz ogólny wzrost poziomu obyczajowej tolerancji, skądinąd znacznie skromniejszy na wsi i w małych miastach.

W referatach zwracano także uwagę na rolę kultury masowej we wprowadzaniu nowych, swobodniejszych wzorców zachowań, a także na burzliwy przebieg społecznego dyskursu wokół seksualności przed I wojną światową. Ogromne zróżnicowanie i chwiejność poglądów wskazuje na poczucie zagrożenia urbanizacją, a także szerzej – modernizacyjnymi przemianami społeczeństwa, ich skutkami w sferze relacji między kobietami i mężczyznami. Wyraziło się to m.in. w charakterystycznych dla literatury schyłku XIX i początków XX wieku ujęciach seksualności jako siły równocześnie twórczej i destrukcyjnej.

Bardzo interesujące okazały się również rezultaty analitycznych badań źródłowych skoncentrowanych wokół problemu wpływu wojny na tradycyjne wzory obyczajowości seksualnej. Występująca na masową skalę przemoc, czasowe lub trwałe osłabienie organów władzy i więzi społecznych, obniżenie materialnego poziomu życia oraz konieczność walki o przetrwanie w sytuacjach ekstremalnych – wszystko to sprzyjało, także w sferze seksualności, zachowaniom odmiennym w stosunku do czasów pokoju i społecznego ładu. Rozszerzeniu ulegało pole społecznych patologii i styl życia charakterystyczny dla grup marginalnych. Zdaniem większości autorów powojenne i porewolucyjne "restauracje" nie prowadziły do prostego odtworzenia wcześniejszych wzorców zachowań, co było m.in. skutkiem wysokiej śmiertelności, intensywnych migracji, awansu jednych i degradacji innych grup, wreszcie upowszechnienia się nowych modeli relacji miedzy kobietami a mężczyznami, wynikających z odmiennych doświadczeń życiowych.

Podczas konferencji omówiono także problem stosunku opinii publicznej do zjawisk patologicznych (np. wobec prostytucji) oraz zachowań uznawanych za przejaw dewiacji, w tym również do związków homoseksualnych. Surowe potępienie tych ostatnich w badanym okresie (do końca II wojny światowej, a zapewne i dłużej) nie ulegało złagodzeniu, m.in. z racji niezmienności ocen lekarzy i seksuologów, którzy homoerotyzm traktowali jednoznacznie jako chorobę.

[ powrót do strony głównej ]