Ludzie starzy i starość na ziemiach polskich
od XVIII w. do 1989 r.
(na tle porównawczym)
Projekt badawczy sfinansowany przez NCN (nr projektu: N N108 256639)
Czas trwania: 26 10 2010 - 25 10 2013
Kierownik projektu: Prof. dr hab. Andrzej Szwarc
W trakcie realizacji projektu przeprowadzono rozległe kwerendy w archiwach i bibliotekach krajowych i zagranicznych, zorganizowano dwie konferencje naukowe z udziałem zagranicznych referentów, opracowano kilkadziesiąt artykułów starannie weryfikując je pod względem merytorycznym i formalnym. Współpraca ponad 50 badaczy z ośrodków krajowych (Warszawa, Kraków, Poznań, Wrocław, Gdańsk, Kielce, Szczecin) i zagranicznych (Lubeka, Jerozolima, Lwów), autorów tekstów i redaktorów dwóch tomów przygotowanych do druku oraz udział kilkudziesięciu dalszych uczestników (w tym wielu dyskutantów) w dwóch konferencjach zrealizowanych w ramach niniejszego projektu pozwoliła na wymianę wiedzy o nowych metodach i koncepcjach badawczych (zwłaszcza w zakresie demografii historycznej i antropologii kulturowej). Wyniki naszych prac mają zatem wymiar interdyscyplinarny, same zaś badania - w większości charakter naprawdę pionierski. Problematyka starości i społeczny los ludzi starych znajdowały się bowiem dotychczas na marginesie zainteresowań polskich historyków, niezależnie od ich specjalizacji.
W trakcie trzyletnich prac badawczych zdołano:
- przebadać na wybranych przykładach zmiany sytuacji ludzi starych w rodzinach, gospodarstwach domowych, grupach społecznych, korporacjach oraz instytucjach w ostatnim okresie istnienia przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, w latach niewoli narodowej oraz w Polsce odrodzonej po 1918 roku i czasach PRL;
- naszkicować obraz przemian demograficznych w wybranych okresach i rejonach, grupach i środowiskach społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem skutków wzrostu przeciętnej długości życia oraz liczebności populacji ludzi starych żyjących w rodzinach, w samotności lub w instytucjach opieki;
- zrekonstruować i przeanalizować istotną część poglądów, społecznych wyobrażeń i postaw wobec starości i ludzi starych;
- rozpoznać opinie na temat społecznych i ekonomicznych potrzeb ludzi starych, programów opieki nad nimi oraz przedstawić wybrane próby ich realizacji (instytucje medyczne i filantropijne, szpitale i przytułki, rola Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych, aktywność władz państwowych i samorządowych oraz stowarzyszeń prywatnych);
- określić prawno-ekonomiczne i administracyjne ramy aktywności zawodowej osób starszych (w tym dokonać porównawczej analizy niektórych systemów emerytalnych na ziemiach polskich i poza ich granicami);
- zbadać przemiany sytuacji ludzi starych w kontekście procesów cywilizacyjnej modernizacji (wpływ wynalazków technicznych, przemian obyczajowych i zmian w zakresie bezpieczeństwa socjalnego na transformację więzi i relacji międzypokoleniowych;
- porównać ekonomiczną, społeczną i kulturową sytuację ludzi starych w XIX i XX wieku na ziemiach polskich i w innych krajach (zwłaszcza w Niemczech, Włoszech, Stanach Zjednoczonych i Skandynawii)
- określić na wybranych przykładach różnice w przeżywaniu starości i zróżnicowanie form opieki nad ludźmi starymi w przypadku mężczyzn i kobiet.
Do najważniejszych osiągnięć niniejszego projektu należy:
1. Potwierdzenie wstępnych założeń dotyczących niezadowalającego rozwoju polskich studiów historycznych nad starością i ludźmi starymi oraz ustalenie zakresu problematyki szczególnie zaniedbanej i wymagającej nowych inicjatyw badawczych;
2. Wykazanie, że granice starości rozumianej jako wiek społeczny zmieniały się w zależności od okresu historycznego i regionu;
3. Ustalenie, że zarówno w XIX, jak i w pierwszej połowie XX wieku preferencje polityczne i społeczne przyczyniały się do szczególnej rozbudowy stowarzyszeń, instytucji i placówek opiekuńczych dla weteranów wojskowych, uczestników ruchów wyzwoleńczych i powstań narodowych, którzy byli uprzywilejowani w stosunku do ogółu ludzi starych;
4. Stwierdzenie, że w zestawach wyobrażeń i stereotypów związanych z pojęciem starości, przypisywanych niekiedy do takich określeń jak samotność i wdowieństwo, w różnych epokach i różnych społecznościach dominują skojarzenia nacechowane pejoratywnie (stary = niepożyteczny, nieprzydatny, kłopotliwy, zbędny);
5. Ustalenie, że wzorzec starości aktywnej, niekiedy do ostatnich chwil życia, wydaje się przeważać w środowiskach artystów, intelektualistów i części inteligencji zawodowej.
Oprócz wymienionych powyżej osiągnięć należy wspomnieć o hipotezach, które można formułować na marginesie przebadanych zagadnień. Zalicza się do nich spostrzeżenie, że w krajach protestanckich o innej niż w państwach katolickich tradycji i instytucjonalnej spuściźnie w zakresie filantropii adresowanej do osób ubogich i niesamodzielnych (w tym do ludzi starych) nieco odmiennie przedstawiały się w XIX i początkach XX wieku formy nowoczesnej już opieki społecznej nad seniorami (badania Agnieszki Chlebowskiej nad dziewiętnastowiecznymi pruskimi zakładami dla niezamożnych kobiet z wyższych warstw społeczeństwa czy Grażyny Szelągowskiej o nordyckim państwie opiekuńczym na przykładzie Danii). Znamiennym zjawiskiem wydaje się wykorzystywanie kulturowych skojarzeń i kontekstów starości dla akcentowania różnic międzypokoleniowych w sporach ideowych. "Starość" staje się wówczas m. in. figurą symbolizującą godne potępienia i odchodzące w przeszłość poglądy i postawy (tu ważne ustalenia Ewy Ihnatowicz o starości w twórczości pozytywistów).
Interesującym problemem badawczy jest również operowanie symboliczną starością i młodością w propagandowym dyskursie w faszystowskich Włoszech (badania prowadzone przez Piotra Podemskiego i Jakuba Zapałę). Jak się okazuje, reżim Mussoliniego operował z jednej strony apologiami młodości przyciągającymi młodzież, przed którą rysować się miały świetlane perspektywy, z drugiej jednak dla potencjalnych zwolenników spośród starszego pokolenia miał frazesy o "młodości duchowej" i perspektywę nienajgorszej sytuacji materialnej w późnym wieku za sprawą systemu emerytalnego stosunkowo korzystnego dla jego beneficjentów. Kwestia ta powinna stać się przedmiotem dalszych badań, uwzględniających perspektywę porównawczą w odniesieniu do europejskich i pozaeuropejskich systemów autorytarnych, paratotalitarnych i totalitarnych.
Efektem projektu są także prace historyczno-demograficzne, operujące bardzo nowoczesnymi instrumentami badawczymi, co pozwala m.in. na dostrzeżenie geograficznego zróżnicowania modeli rodziny dominujących w środowiskach wiejskich i wywierających decydujący wpływ na sytuacje życiowe ludzi starych. Z badań zajmującego się tą kwestią Mikołaja Szołtyska wynika, że osiemnastowieczna Rzeczpospolita stanowiła strefę przejściową między Europą Zachodnią, gdzie przeważały rodziny nuklearne i Europą Zachodnią, którą cechowała przewaga rodzin rozszerzonych. W pierwszym przypadku człowiek stary w mniejszym stopniu mógł liczyć na bezpośrednią opiekę krewnych, gdyż z reguły nie przebywał z nimi na stałe; w drugim wspólne zamieszkanie stwarzało większe szanse na codzienną pomoc.
W prowadzonych przez zespół badaniach wykorzystywano zróżnicowane typy źródeł, m. in. kościelne księgi metrykalne, materiały statystyczne wytworzone przez instytucje administracyjne podczas cząstkowych i powszechnych spisów ludności, spuścizny aktowe instytucji i stowarzyszeń społecznych, akta personalne, korespondencję prywatną, wydawnictwa aktów prawnych, dawną literaturę medyczną, dawniejszą historiografię, broszury publicystyczne, prasę ogólnoinformacyjną i specjalistyczną, dzienniki i pamiętniki, podręczniki szkolne, teksty literackie, ikonografię, świadectwa źródłowe z zakresu kultury masowej i popularnej (reklama, film i inne przekazy audiowizualne). W artykułach dotyczących problematyki etnologicznej, antropologicznej i socjologicznej w grę wchodziły także źródła wywołane (wywiady). Kwerenda badawcza objęła kilkadziesiąt archiwów i bibliotek krajowych i zagranicznych. W pewnym zakresie wykorzystano również zasoby Internetu.
