Ruch kobiecy i przemiany statusu społecznego kobiet na ziemiach polskich w XIX i XX wieku na tle porównawczym. Rola stowarzyszeń społecznych, kulturalno-oświatowych i ekonomicznych
Projekt badawczy sfinansowany ze środków MNiSW (dawniej MEiN, MNiI i KBN)
Czas trwania: 28. 02. 2005 - 27. 04. 2008
Głównym zadaniem zespołu realizującego projekt było przeprowadzenie studiów nad stowarzyszeniami kobiecymi i organizacjami z udziałem kobiet, których działalność odzwierciedlała ich rosnące aspiracje i aktywność na różnych polach życia społecznego. Było to ważnym elementem nowoczesnego ruchu stowarzyszeniowego, rozwijającego się na ziemiach polskich pod zaborami, w czasach II Rzeczypospolitej i w okresie PRL.
Zamierzenia, kwerendy:
W trakcie realizacji projektu skoncentrowano się na:
- Rozpoznaniu specyfiki programów emancypacji i równouprawnienia oraz idei feministycznych na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX wieku, w warunkach braku państwa narodowego i podstawowych wolności i instytucji obywatelskich oraz równoczesnego funkcjonowania trzech systemów politycznych i prawnych pod zaborem rosyjskim, pruskim i austriackim, które w różnym zakresie ograniczały możliwości rozwoju stowarzyszeń kobiecych oraz organizacji społecznych, zawodowych, politycznych i kulturalnych z udziałem kobiet.
- Zbadaniu różnorodności form zbiorowych inicjatyw z udziałem kobiet i ich w życiu publicznym, ze szczególnym uwzględnieniem przeszkód napotykanych przez kobiety wykraczające poza przypisywane im tradycyjnie funkcje w rodzinie (macierzyństwo, małżeństwo, gospodarstwo domowe) oraz dopuszczalne wcześniej formy zbiorowej i indywidualnej aktywności dobroczynnej, religijnej i opiekuńczo-wychowawczej.
- Określenie społecznego zasięgu oddziaływania organizacji kobiecych i feministycznych oraz ich wpływu na kształtowanie się postaw obywatelskich kobiet w zmieniających się warunkach politycznych.
- Prześledzenie związków organizacji kobiecych na ziemiach polskich ze stowarzyszeniami i inicjatywami międzynarodowego ruchu kobiecego (analiza porównawcza umożliwiająca zbadanie recepcji wzorców zaczerpniętych z innych krajów europejskich oraz wzajemnych związków i udziału działaczek polskich w organizacjach międzynarodowych).
Uczestniczący w projekcie badacze zgromadzili zróżnicowany i bogaty materiał źródłowy. Wykorzystano nieliczne istniejące spuścizny aktowe stowarzyszeń kobiecych oraz tych, w których kobiety i mężczyźni współpracowali ze sobą. Kwerendy objęły także spuścizny aktowe władz administracyjnych i samorządowych, pamiętniki i korespondencję prywatną. W bardzo szerokim zakresie uwzględniono prasę, zwłaszcza kobiecą – jako źródło informacji faktograficznych o analizowanych stowarzyszeniach i jako forum publicystycznych opinii na ich temat.
Wyniki
Wyniki badań zostały przedstawione w formie dwóch przygotowanych do druku tomów zbiorowych pod wspólnym tytułem "Działaczki społeczne, feministki, obywatelki..." (część pierwsza obejmuje okres do 1918 r., część druga - lata II Rzeczypospolitej i PRL). Tomy te to łącznie 52 artykuły napisane przez 49 autorów (w tym 9 historyków ze Stanów Zjednoczonych, Niemiec, Rosji, Czech i Słowacji), poprzedzone obszernym syntetycznym wprowadzeniem, a zarazem podsumowaniem pt. "Ruchy emancypacyjne i stowarzyszenia kobiece na ziemiach polskich przed odzyskaniem niepodległości – dylematy i ograniczenia", pióra Anny Żarnowskiej i Andrzeja Szwarca. Wszystkie te prace były prezentowane i dyskutowane na dwóch kilkudniowych konferencjach z udziałem gości zagranicznych w Mądralinie pod Warszawą (w czerwcu 2006 i we wrześniu 2007 roku), zorganizowanych w ramach niniejszego projektu, a także na licznych zebraniach naukowych w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego.
W obydwu tomach udało się ukazać zróżnicowanie form uczestnictwa kobiet w życiu publicznym, z uwzględnieniem zarówno ich aktywności w organizacjach z udziałem mężczyzn, jak i wyłącznie kobiecych. Omówiono stowarzyszenia tradycyjne (np. religijne i filantropijne) a także nowe, powstające od schyłku XIX wieku w związku z procesami modernizacji społecznej (np. spółdzielnie, związki zawodowe i partie polityczne). W wielu przypadkach dzięki szeroko zakrojonym kwerendom źródłowym autorzy dokonali fundamentalnych ustaleń faktograficznych odnośnie zrzeszeń, które nie były dotychczas przedmiotem naukowej analizy (określenie nazw, okoliczności powstania, składu personalnego kierownictwa, liczby członków itd. – por. np. artykuły Jolanty Sikorskiej-Kuleszy o trójzaborowych zjazdach kobiet na przełomie XIX i XX w., Eweliny Kostrzewskiej o organizacjach ziemianek przed i po 1918 r., Agnieszki Baszko o organizowaniu się kobiet w Poznańskiem w końcu XIX i na początku XX stulecia czy Moniki Piotrowskiej-Marchewy o związkach zawodowych służby domowej w II Rzeczypospolitej).
Nader interesujące są też studia, które skupiają uwagę na relacjach między stowarzyszeniami kobiecymi a głównymi nurtami ideowymi i obozami politycznymi. Autorzy ich konstatują słabość polskiego ruchu kobiecego o charakterze ściśle feministycznym oraz - wbrew obiegowym poglądom – złożony charakter jego relacji z ugrupowaniami lewicowymi, zwłaszcza socjalistycznymi. Dla tych ostatnich nadmierne ich zdaniem akcentowanie odrębnych interesów i dążeń kobiet (szczególnie krytyka tradycyjnych ról płciowych) nie mieściło się w wizji społeczeństwa podzielonego na klasy i w projekcie społecznych przeobrażeń, które miały automatycznie doprowadzić do zniesienia wszelkiej dyskryminacji. Z tego punktu widzenia umiarkowane tendencje feministyczne bywały klasyfikowane jako liberalne i "burżuazyjne". W praktyce partie lewicowe otwierały kobietom szersze stosunkowo możliwości kariery, chociaż w stopniu ograniczonym, o czym świadczy analiza składu ich gremiów kierowniczych.
Niechętni i wrodzy programom emancypacyjnym byli, rzecz jasna, ideowi przywódcy i organizatorzy partii i stowarzyszeń prawicowych. Mimo, że opowiadali się oni za tradycyjnymi ograniczeniami ról społecznych kobiet, w praktyce, szczególnie po rewolucji 1905 r., podejmowali udane próby ich aktywizacji w ramach własnego obozu. Skłaniała do tego chęć rywalizacji na polu aktywności publicznej, na które wprowadzali kobiety ich przeciwnicy. Rezultatem był niedoceniany w dotychczasowej literaturze przedmiotu rozwój stowarzyszeń powstałych z inspiracji Kościoła katolickiego, środowisk konserwatywnych czy Narodowej Demokracji (por. artykuły Eweliny Kostrzewskiej oraz Agnieszki Baszko i Roberta Kotowskiego). Zdaniem wielu autorów sprzyjało to, niekiedy wbrew założeniom twórców tych organizacji, poszerzaniu przestrzeni uczestnictwa kobiet w życiu publicznym.
Niektóre działaczki szeroko rozumianego ruchu kobiecego dążyły do jego związania z czołowymi obozami politycznymi; inne, mniej liczne (np. członkinie Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich, czynnego w Warszawie przed I wojną światową i podejmującego nieudane próby koordynacji aktywności feministycznej w trzech zaborach) starały się tego unikać. Skądinąd przed 1918 r. aktywistki kobiece angażujące się na wielu polach działalności społecznej i kulturalnej uczestniczyły też na coraz szerszą skalę w jawnych i tajnych inicjatywach niepodległościowych. Rzecz inna, że często nie odgrywały w nich znaczącej roli i były usuwane w cień przez męskie kierownictwa. Nie osiągały też znaczących sukcesów oraz zainteresowania i poparcia opinii publicznej gdy starały się występować pod "kobiecym sztandarem", nawet wyrzekając się radykalniejszych haseł emancypacyjnych (por. Joanna Dufrat, Liga Kobiet Królestwa, Galicji i Śląska. Próba politycznej aktywizacji kobiet w okresie I wojny światowej).
O niezwykle silnych związkach organizacji kobiecych z emancypacyjnymi ruchami narodowymi, które skutecznie je dominowały, świadczą także prace autorek czeskich i słowackich (por. np. Daniela Kodajova, Stowarzyszenie kobiet słowackich Żivena). Polityczne animozje czesko-austriackie czy słowacko- węgierskie przenosiły się również na forum organizacji ponadpaństwowych, grożąc nawet rozbiciem międzynarodowego ruchu kobiecego (por. Gabriela Dudekova, Międzynarodowa działalność kobiet w Austro-Węgrzech i VII Kongres Międzynarodowego Stowarzyszenia na Rzecz Praw Wyborczych Kobiet w Budapeszcie w 1913 r.). Zdaniem Natalie Stegmann (Czynniki kształtujące ruchy kobiece w Galicji i na ziemiach czeskich na przełomie XIX i XX wieku. Próba porównania) kwestie te można i należy badać również bez nadmiernego eksponowania "narodowego paradygmatu", co uprawiali niektórzy autorzy dawniejszych opracowań. W opinii wielu innych autorów (m.in. Anny Żarnowskiej)` w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku "misja patriotyczna" zdominowała jednak wzorce zachowań w sferze publicznej, przede wszystkim wśród kobiet z tzw. warstw oświeconych. Zasięg społecznego oddziaływania tych warstw bardzo szybko rozszerzał się, obejmując kobiety tak w środowiskach chłopskich jak i proletariackich, szczególnie w zaborach rosyjskim i pruskim. Akceptacja tej szczególnej kobiecej misji przez znaczna część męskich kręgów opiniotwórczych podnosiła społeczny prestiż kobiet. Można zaryzykować hipotezę, że dla znacznej części samych kobiet zaangażowanie w organizowanie i prowadzenie np. tajnych polskich szkółek ludowych na wsi czy w mieście stawało się w pewnej mierze substytutem równouprawnienia.
Omawiane badania uczestników projektu wykazały, że pomimo niekorzystnych uwarunkowań w pierwszej połowie XX w. wzrastały, choć powoli i nierównomiernie, liczebność i znacznie kobiet w organizacjach społecznych, politycznych i kulturalno-oświatowych. Niekiedy mamy do czynienia z kamuflowaniem dążeń do równouprawnienia politycznego wobec braku możliwości ich artykułowania. Duże znaczenie miały redakcje czasopism kobiecych, takich jak "Nowe Słowo" czy "Ster", które jak udało się wykazać starały się inicjować i koordynować różne przedsięwzięcia stowarzyszeniowe.
Przełom stanowiło uzyskanie przez kobiety prawa głosu w 1918 roku. Osłabło wówczas oddziaływanie tradycyjnych wzorców ograniczających zakres kobiecych ról społecznych do kręgu rodzinnej prywatności. Wzrosło też zainteresowanie poszczególnych obozów ideowych i stronnictw politycznych stowarzyszeniami kobiet oraz ich udziałem w organizacjach "mieszanych". W znacznej mierze miało ono jednak charakter instrumentalny i przejawiało się w tworzeniu partyjnych `przybudówek, które miały przyciągać kobiecy elektorat, deklarując przy tym skuteczne zajęcie się takimi kwestiami, jak opieka nad matką i dzieckiem.
Elena Mannowa (Stowarzyszenia kobiece i uczestniczy życia publicznego w przestrzeni wielokulturowej na przykładzie dziewiętnastowiecznej Słowacji) słusznie zwróciła uwagę, że większość stowarzyszeń społecznych stanowiła przed I wojną światową szkołę obywatelskiego zaangażowania i demokratycznych procedur. W konserwatywnych monarchiach były one miniaturą państwa republikańskiego, z walnym zgromadzeniem wybierającym zarząd jako władzą ustawodawczą, kierownictwem sprawującym władzę wykonawczą oraz polubownym sądem koleżeńskim jako namiastką organów niezależnego sądownictwa. W ustrojach demokratycznych rozwijały się swobodnie, choć często ulegały podziałom w związku z odmiennymi sympatiami politycznymi swych członków. W systemach autorytarnych i totalitarnych padały ofiarą monopolistycznych dążeń władz, które podporządkowywały je sobie przeprowadzając personalne czystki, lub tworzyły nowe, koncesjonowane, pozornie niezależne stowarzyszenia, mające upowszechniać panującą ideologie i bezwzględnie wspierać oficjalną linie polityczna. Przykłady takiego właśnie sterowania stowarzyszeniami kobiecymi przeanalizowali niektórzy autorzy artykułów umieszczonych w drugiej części zbioru "Działaczki, feministki, obywatelki..." (np. Natalia Łuczyńska, Idealne kobiety w służbie państwu. Działalność sekcji kobiecej Falangi (Hiszpania 1939-1950), Dariusz Jarosz, Idee, programy a realia. Liga Kobiet w porządku instytucjonalnym Polski Ludowej, Krzysztof Lesiakowski, Młodzież żeńska w brygadach i hufcach Powszechnej Organizacji "Służba Polsce" 1948-1955). Nowatorskie pod względem metodologicznym artykuły o ZBoWiDzie (Joanny Wawrzyniak) i Radach Narodowych (Małgorzaty Mazurek) dowiodły trwałości kulturowych barier, które mimo formalnego równouprawnienia utrudniają kobietom zajmowanie znaczących miejsc w sferze publicznej, szczególnie zaś w gremiach decyzyjnych.
Zgodnie z założeniami projektu badawczego starano się ukazać bogactwo i zróżnicowanie programów i form zrzeszania się kobiet, uwzględniając m.in. zakony żeńskie (Małgorzata Janas, Nowe formy życia zakonnego i stowarzyszeniowego w Kościele katolickim na ziemiach polskich w XIX i na początku XX wieku), stowarzyszenia studentek (artykuły Andrzeja Szwarca i Pavli Vosahlikovej) i absolwentek wyższych uczelni (Maria Wierzbicka, Polskie Stowarzyszenie Kobiet w wyższym Wykształceniem 1926-1948). Liczba odnośnych inicjatyw, zwłaszcza w II Rzeczypospolitej, była tak znaczna, że nie sposób oczywiście opisać, a nawet zarejestrować najważniejszych z nich. Wymagać to będzie dalszych, żmudnych badań. Dlatego tez autorzy rezygnowali na ogół z ujęć monograficznych lub starali się traktować je jako case studies , na korzyść prezentacji wybranych grup stowarzyszeń lub studiów o charakterze komparatystycznym (por. Katarzyna Dormus, Galicyjskie stowarzyszenia i organizacje kobiece doby autonomicznej jako wyraz kobiecych dążeń do samoorganizacji).
