Zespół

Geneza

Zespołowe prace badawcze nawiązujące do historii przeobrażeń społecznych na ziemiach polskich w dobie modernizacji w XIX i XX wieku mają w Instytucie Historycznym UW tradycję, sięgającą co najmniej lat 60-tych ubiegłego stulecia. Początkowo związane były z inicjatywami badawczymi Stefana Kieniewicza (przeobrażenia pouwłaszczeniowej wsi i środowisk szlachecko- ziemiańskich) i Ireny Pietrzak-Pawłowskiej (uprzemysłowienie i urbanizacja na ziemiach polskich, powstawanie nowoczesnego rynku pracy). Zakres problemowy i chronologiczny tych prac stopniowo ulegał rozszerzeniu dzięki indywidualnym osiągnięciom badawczym w tym zakresie historyków młodszej wówczas generacji: Ireneusza Ihnatowicza, Juliusza Łukasiewicza, Jerzego Holzera, Anny Żarnowskiej i otwieranym przez nich na przełomie lat 60/70-tych XX w. nowym seminariom.

Lata 70-80-te były w Instytucie Historycznym okresem dobrej koniunktury dla historii społecznej, wyodrębniającej się w oddzielną dziedzinę badań. Prace wymienionych profesorów oraz studia podejmowane przez najmłodsze ówczesne pokolenie historyków (Maria Nietyksza, Witold Pruss, Andrzej Biernat, Andrzej Szwarc) obejmowały szeroki wachlarz zjawisk społeczno-kulturowych: poczynając od przekształceń struktury społeczno-zawodowej i demograficznej społeczeństwa ziem polskich w dobie rozbiorów, poprzez różnorodne aspekty ruchliwości społecznej i rozwoju różnych form komunikacji społecznej - po przemiany mentalności i obyczaju z kulturą polityczną włącznie.

Historia miast i społeczności miejskich

W tym czasie punkt ciężkości prowadzonych w IH studiów poświęconych historii społecznej XIX i XX w. coraz wyraźniej przesuwał się z dziejów wsi ku dziejom miast, w coraz większym stopniu koncentrując się na procesach powstawania nowych zbiorowości mieszkańców miast, przeobrażania się społeczności miejskich i ich kultury w dobie intensywnej industrializacji na przełomie XIX/XX w. Wyrastała potrzeba głębszej uogólniającej refleksji nad mechanizmami i drogami tych przemian w mieście przemysłowym. Powstał pomysł konfrontacji różnorodnych doświadczeń badawczych i opinii (historyków miast, przemysłu, migracji, inteligencji, klasy robotniczej i ruchu robotniczego, a także etnografów i kulturoznawców) na temat kultury nowych mieszkańców miejskich skupisk przemysłowych, współtworzących wyodrębniające się na przełomie XIX/XX w. na ziemiach polskich społeczności robotnicze. Tematem debat stała się kultura robotnicza jako kategoria badawcza. Od jesieni 1977 r. do 1985 r. z inicjatywy Anny Żarnowskiej działał w IH we współpracy z Katedrą Etnografii na Wydziale Historycznym UW (w ramach której prowadzono w tym czasie badania terenowe w Żyrardowie) zespół badawczo-dyskusyjny zajmujący się kulturą robotniczą w Polsce w końcu XIX i w pierwszym 40-leciu XX wieku. Wyniki prac tego zespołu zostały opublikowane w 1986 r. jako zbiór studiów pt. "Wokół tradycji kultury robotniczej w Polsce" pod redakcją Anny Żarnowskiej; współautorami byli m.in. Jerzy Holzer, Maria Nietyksza, Witold Pruss, Anna Żarnowska z IH oraz etnografowie :Zofia Sokolewicz, Anna Zadrożyska, Anna Kuczyska-Skrzypek, jak również współpracujący z zespołem badacze z IH PAN i pozawarszawskich ośrodków badawczych.

Na początku lat 80-tych istniało już zatem w Instytucie Historycznym środowisko naukowe sprzyjające zespołowym pracom i dyskusjom coraz wyraźniej wkraczającym na pole szeroko rozumianej historii społecznej. Od 1986 r. z inicjatywy Anny Żarnowskiej przy poparciu Jerzego Holzera, Juliusza Łukasiewicza, Jerzego Skowronka zaczął się w Instytucie formować zespół dyskusyjny skupiający pracowników IH i uczestników seminariów doktorskich wymienionych profesorów, którzy prowadzili badania nad szeroko rozumianą historią społeczeństwa i kultury w XIX i XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem kultury politycznej. Dodać trzeba, że powstające w tym czasie w Polsce opracowania historyczne z tej dziedziny, oparte na gruntownych podstawach źródłowych - jako niemal jedyne w Europie środkowo-wschodniej - korespondowały z uprawianą w Niemczech, Francji, Anglii i innych krajach europejskich historią społeczną XIX i XX wieku. W szczególności odnosiło się to do opracowań poświęconych przekształceniom społecznym postępującym za nowoczesną urbanizacją i szeroko pojmowanym procesem uprzemysłowienia, w tym przede wszystkim - dziejom burżuazji i robotników.

W rok później Rada Naukowa IH poparła projekt powołania w Instytucie Historycznym Zespołu Naukowego Historii Społecznej XIX-XX w. pod kierownictwem prof. Anny Żarnowskiej, która przez kilka następnych lat działała jako kierownik Katedry Historii Społecznej Polski XIX i XX w. w IH.

Historia kobiet

W kocu lat 80-tych z inicjatywy Anny Żarnowskiej zapoczątkowane zostały w IH zespołowe prace badawcze poświęcone przemianom statusu społecznego kobiet oraz przemianom ich szans życiowych w Polsce w dobie wielkich przeobrażeń społecznych w XIX i w pierwszej połowie XX wieku. Podjęty przeszło 15 lat temu projekt znalazł oparcie przede wszystkim w pracach historyków zaangażowanych w badania nad przeobrażeniami społecznymi i kulturowymi, które towarzyszyły genezie i kształtowaniu się nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego w Polsce, w Europie i Stanach Zjednoczonych. Obok Anny Żarnowskiej wymienić tu trzeba przede wszystkim profesorów: Marię Nietykszę, Andrzeja Szwarca, Izabellę Rusinową, Tomasza Kizwaltera, Grażynę Szelągowską, Jolantę Sikorską-Kuleszę, Michała Kopczyńskiego oraz doktorów: Marię Wierzbicką, Agnieszkę Janiak-Jasińską, Adriana Zandberga. Od początku projekt realizowany był przy wsparciu licznego grona badaczy spoza Instytutu Historycznego UW, szczególnie z Instytutu Historii PAN (dr Katarzyny Sierakowskiej i dr Magdaleny Gawin). Do dnia dzisiejszego w pracach badawczych podejmowanych przez zespół uczestniczyli badacze (nie tylko historycy, ale również specjaliści z dziedzin pokrewnych m.in. historii sztuki, etnologii, socjologii, literaturoznawstwa) z kilkunastu ośrodków uniwersyteckich i instytutów badawczych w kraju, a także z Niemiec, USA, Czech, Słowacji, Ukrainy i Rosji.

Poczynając od roku 1989 zespół kierowany przez prof. prof. Annę Żarnowską i Andrzeja Szwarca zorganizował serię konferencji naukowych, obejmujących stopniowo - w miarę rozwijanych prac badawczych - obszary najwyraźniej zaznaczającej się kobiecej obecności. W latach 1989-2007 odbyło się jedenaście takich spotkań. Debaty koncentrowały się głównie wokół następujących obszarów i form życia społecznego: - rodzina i gospodarstwo domowe, - edukacja, - aktywność zawodowa i kultura pracy, - życie publiczne/społeczno-polityczne - twórczość intelektualna i artystyczna, - kultura życia codziennego, - kultura czasu wolnego, - kultura i seksualność (modele małżeństwa i związki nieformalne, wychowanie seksualne, przemiany obyczaju, związki homoseksualne - w opinii publicznej), - ruch samoorganizacyjny kobiet.

Konferencje te stały się punktem wyjścia dla zapoczątkowanej w 1990 r. seryjnej publikacji studiów, poświęconych obecności kobiet w kolejnych dziedzinach życia społecznego, ze szczególnym uwzględnieniem ich roli kulturotwórczej. Do 2007 r. wyszło dziewięć tomów w dziesięciu woluminach (patrz: projekty). Zarówno spotkania konferencyjne, jak i seria wydawnicza stworzyły w latach 1990-2003 niezbyt częstą w IH szansę przedstawiania "na gorąco" wyników swoich prac badawczych niemałej grupie pracowników naukowych i doktorantów, wielu najmłodszym umożliwiła debiuty w druku. Wśród referentów dużą rolę odgrywali bowiem zawsze młodzi badacze (przede wszystkim autorzy prac doktorskich powstających w seminariach w Instytucie Historycznym UW oraz w Instytucie Historii PAN, ale także autorzy rozpraw doktorskich powstających na uniwersytetach pozawarszawskich. Trzeba bowiem dodać, ze zainicjowane przed laty w Instytucie Historycznym UW prace zespołowe nad przemianami społecznej pozycji kobiet w Polsce w XIX i XX wieku spotykały się z zainteresowaniem i rosnącym poparciem także w wielu pozawarszawskich środowiskach historycznych. Dziewięciotomowa seria studiów o społecznych dziejach kobiet doczekała się wielu życzliwych ocen nie tylko w kraju, ale i zagranicą. Niektóre zaś opracowania zamieszczone w tej serii zostały opublikowane w wersji angielskiej i niemieckiej.

Ważnym sygnałem popularności i wspierania naszych inicjatyw przez szerszą opinię historyków w kraju są specjalne sympozja poświęcone problematyce bliskiej społecznej historii kobiet na kolejnych Powszechnych Zjazdach Historyków Polskich w Gdańsku (1994), Wrocławiu (1998) i w Krakowie (2004). W 1996 r. przy Polskim Komitecie Nauk Historycznych powstała Komisja Historii Kobiet, której inicjatorką i pierwszą przewodnicząca była prof. Anna Żarnowska. Wielu jej członków jest aktywnymi współpracownikami naszego zespołu.

W roku 2000 w związku z pracami nad regulaminem IH powołana przez Radę Naukową Instytutu Komisja pod przewodnictwem prof. Antoniego Mączaka przygotowała wniosek o formalne zatwierdzenie przez Senat UW (zgodnie z nowym statutem UW) działającego w IH Zespołu Badawczego Historii Społecznej Polski XIX-XX wieku. Jego formalne zatwierdzenie przez Senat UW nastąpiło jednak dopiero 22 września 2004. Po przejściu prof. Anny Żarnowskiej na emeryturę kierownikiem Zespołu został prof. Andrzej Szwarc.